“Tiếp cận dịch vụ Sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp.”
Ngày 10/10 hằng năm được chọn là Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới (World Mental Health Day – WMHD), do Liên đoàn Sức khỏe Tâm thần Thế giới khởi xướng từ năm 1992, với mục đích nâng cao nhận thức, giáo dục cộng đồng và kêu gọi sự ủng hộ đối với công tác chăm sóc sức khỏe tâm thần.
Mỗi năm, hàng triệu người bị ảnh hưởng bởi các tình huống khẩn cấp như xung đột vũ trang và thiên tai. Những cuộc khủng hoảng này phá vỡ gia đình, sinh kế và các dịch vụ thiết yếu, đồng thời tác động nghiêm trọng đến sức khỏe tâm thần.
Hầu hết những người bị ảnh hưởng đều trải qua căng thẳng tâm lý. Một số ít phát triển thành các rối loạn tâm thần như trầm cảm hoặc rối loạn stress sau sang chấn.
Các tình huống khẩn cấp có thể làm trầm trọng thêm các rối loạn sức khỏe tâm thần hiện có và các vấn đề xã hội như nghèo đói, phân biệt đối xử. Chúng cũng có thể tạo ra những vấn đề mới, chẳng hạn như ly tán gia đình hoặc lạm dụng chất gây nghiện.
Các hướng dẫn quốc tế khuyến nghị nhiều hoạt động khác nhau để cung cấp hỗ trợ sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội (MHPSS) trong khẩn cấp – từ tự giúp đỡ cộng đồng, truyền thông, sơ cứu tâm lý cho đến chăm sóc lâm sàng.
Việc chuẩn bị sẵn sàng và lồng ghép vào các kế hoạch giảm thiểu rủi ro thiên tai là điều thiết yếu để giảm thiểu tác động. Các quốc gia cũng có thể tận dụng khủng hoảng như một cơ hội để đầu tư vào sức khỏe tâm thần, sử dụng nguồn viện trợ và sự chú ý tăng cao để phát triển hệ thống chăm sóc bền vững lâu dài.
Tỉ lệ hiện mắc
Hầu hết những người bị ảnh hưởng bởi tình huống khẩn cấp trải qua các cảm giác lo âu, buồn bã, tuyệt vọng, khó ngủ, mệt mỏi, dễ cáu gắt, giận dữ hoặc đau nhức cơ thể. Tình trạng căng thẳng tâm lý này thường cải thiện theo thời gian, nhưng một số người sẽ phát triển thành rối loạn tâm thần.
Ước tính có 22% số người có thể mắc trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), rối loạn lưỡng cực hoặc tâm thần phân liệt (1).
Ước tính 13% dân số bị ảnh hưởng bởi xung đột có các dạng nhẹ của trầm cảm, lo âu và PTSD, trong khi 9% mắc rối loạn tâm thần mức độ vừa hoặc nặng.
Trong bối cảnh xung đột, tỷ lệ trầm cảm tăng theo tuổi và phụ nữ mắc nhiều hơn nam giới.
Những người có rối loạn nặng đặc biệt dễ bị tổn thương trong và sau khủng hoảng, và cần được tiếp cận cả nhu cầu cơ bản lẫn chăm sóc lâm sàng.
Các hành động được khuyến nghị
Các hướng dẫn quốc tế về Hỗ trợ Sức khỏe Tâm thần và Tâm lý Xã hội (MHPSS) đưa ra nhiều hành động để chuẩn bị và ứng phó hiệu quả với tình huống khẩn cấp (2):
Lồng ghép MHPSS vào tất cả các kế hoạch chuẩn bị khẩn cấp liên ngành, bao gồm: đánh giá nguy cơ và tính dễ bị tổn thương, kế hoạch xây dựng năng lực, cơ chế phối hợp và kế hoạch dự phòng.
Thiết lập Nhóm Công tác Kỹ thuật MHPSS liên ngành để phối hợp các hoạt động theo đúng hướng dẫn toàn cầu.
Tăng cường khả năng tự giúp đỡ và hỗ trợ xã hội của cộng đồng, đảm bảo có sự tham gia của các nhóm dễ bị tổn thương, bao gồm cả những người có rối loạn sức khỏe tâm thần.
Định hướng cho nhân viên tuyến đầu về sơ cứu tâm lý, nhằm cung cấp hỗ trợ cảm xúc và thiết thực cho những người đang trải qua căng thẳng cấp tính.
Chia sẻ thông điệp và thông tin dịch vụ chính yếu để khuyến khích các chiến lược đối phó tích cực và tìm kiếm sự trợ giúp.
Cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần lâm sàng cho các rối loạn ưu tiên tại các cơ sở y tế tổng quát, sử dụng nhân viên được đào tạo và giám sát, cùng các hướng dẫn dựa trên bằng chứng, như mhGAP Humanitarian Intervention Guide (mhGAP-HIG).
Cung cấp các can thiệp tâm lý dựa trên bằng chứng cho những người bị suy giảm chức năng do căng thẳng kéo dài. Các dịch vụ này có thể do chuyên gia thực hiện hoặc do cộng tác viên cộng đồng đã được đào tạo và giám sát cung cấp.
Bảo vệ và thúc đẩy quyền của những người mắc rối loạn tâm thần nặng, bao gồm cả những người đang sống trong các cơ sở như bệnh viện tâm thần, viện dưỡng lão và trung tâm cai nghiện.
Thiết lập mạng lưới chuyển tuyến giữa các chuyên gia sức khỏe tâm thần, nhân viên y tế tổng quát, hỗ trợ cộng đồng và các dịch vụ liên quan khác (ví dụ: trường học, dịch vụ xã hội, cứu trợ khẩn cấp).
Xây dựng lại tốt hơn
Sức khỏe tâm thần đóng vai trò then chốt trong quá trình phục hồi xã hội và kinh tế của cá nhân, cộng đồng và quốc gia sau thảm họa.
Mặc dù khủng hoảng gây ra nhiều khó khăn, nhưng chúng cũng mang lại cơ hội để xây dựng hệ thống sức khỏe tâm thần tốt hơn – bằng cách tận dụng dòng viện trợ tăng lên và sự chú ý đặc biệt dành cho tình huống khẩn cấp để phát triển các dịch vụ bền vững lâu dài. Nhiều quốc gia đã thực hiện điều này, ngay cả trong hoàn cảnh thách thức:
Cộng hòa Ả Rập Syria: bất chấp xung đột đang tiếp diễn, các dịch vụ sức khỏe tâm thần và hỗ trợ tâm lý xã hội đã được mở rộng ra ngoài phạm vi bệnh viện, hiện được cung cấp tại các cơ sở y tế và xã hội tuyến cơ sở và trung cấp ở hơn 12 thành phố.
Sri Lanka: trận sóng thần năm 2004 đã làm gia tăng đáng kể sự quan tâm đến sức khỏe tâm thần và huy động nguồn lực cho chăm sóc khẩn cấp. Điều này thúc đẩy cải cách y tế toàn diện hơn, với sự hỗ trợ của WHO, nhằm giải quyết tình trạng thiếu nhân lực và phân cấp dịch vụ. Ngày nay, mỗi quận của Sri Lanka đều có hạ tầng dịch vụ sức khỏe tâm thần, so với chỉ khoảng một phần ba số quận trước khi xảy ra sóng thần.
Philippines: sau siêu bão Haiyan năm 2013, WHO và các đối tác đã hỗ trợ mở rộng mạnh mẽ dịch vụ sức khỏe tâm thần của chính phủ tại các khu vực bị ảnh hưởng, đào tạo hơn 300 nhân viên y tế và cộng đồng tại tất cả các cơ sở y tế tổng quát về đánh giá và quản lý rối loạn tâm thần.
Phản ứng của WHO
WHO hoạt động trên phạm vi toàn cầu để đảm bảo rằng việc chuẩn bị và ứng phó khẩn cấp về sức khỏe tâm thần được phối hợp và hiệu quả, đồng thời sau khủng hoảng mọi nỗ lực đều hướng đến tăng cường các dịch vụ sức khỏe tâm thần lâu dài.
WHO đóng vai trò chủ chốt trong việc cung cấp tư vấn kỹ thuật về sức khỏe tâm thần trong tình huống khẩn cấp, với hoạt động tại nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ như Afghanistan, Chad, lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng và Yemen.
Năm 2024, WHO và các đối tác đã hỗ trợ lộ trình vận hành MHPSS của Ukraine, phối hợp hơn 250 đơn vị và cơ quan quốc gia để mở rộng đáng kể dịch vụ sức khỏe tâm thần.
Cùng năm đó, Đại hội đồng Y tế Thế giới đã phê duyệt nghị quyết tăng cường MHPSS ở tất cả các giai đoạn của khẩn cấp, đồng thời cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần chất lượng, tích hợp và tiếp cận được cho tất cả mọi người. Nghị quyết kêu gọi các quốc gia thành viên thực hiện Kế hoạch hành động toàn diện về sức khỏe tâm thần của WHO 2013–2030, đồng thời đầu tư lâu dài vào các dịch vụ dựa vào cộng đồng và tăng cường phối hợp liên ngành.
WHO đồng chủ trì Nhóm Tham chiếu MHPSS của IASC, hỗ trợ các tổ chức và nhóm kỹ thuật tại hơn 55 quốc gia. Thông qua nhóm này, WHO hợp tác với Mạng lưới Đối tác Sẵn sàng để nhanh chóng triển khai chuyên gia kỹ thuật trong các tình huống khẩn cấp nghiêm trọng và phức tạp.
WHO hợp tác với nhiều đối tác để phát triển công cụ và tài nguyên (ví dụ: Gói dịch vụ tối thiểu MHPSS – MHPSS Minimum Services Package), được sử dụng rộng rãi nhằm cải thiện phạm vi và chất lượng ứng phó sức khỏe tâm thần trong khẩn cấp.
WHO cũng xây dựng năng lực chuẩn bị MHPSS và quản lý rủi ro thiên tai, bao gồm việc tổ chức các hội thảo toàn cầu với các bài tập mô phỏng thực địa đa ngành, quy mô đầy đủ lần đầu tiên trên thế giới.
Tài liệu tham khảo
- Charlson F, van Ommeren M, Flaxman A, Cornett J, Whiteford H, Saxena S.
Ước tính mới của WHO về tỷ lệ hiện mắc rối loạn tâm thần trong bối cảnh xung đột: một phân tích hệ thống và phân tích gộp. Lancet. 2019;394(10194):240–48.
(https://doi.org/10.1016/S0140-6736(19)30934-1) - Gói dịch vụ tối thiểu về Hỗ trợ Sức khỏe Tâm thần và Tâm lý Xã hội (MHPSS MSP). (https://www.mhpssmsp.org/en)